De heer Rouvoet (ChristenUnie): Voorzitter. In het debat van 4 augustus heeft de fractie van de ChristenUnie een minderheidskabinet van CDA en VVD met gedoogsteun van de PVV de slechtst denkbare uitkomst van de informatieronde van de heer Lubbers genoemd. De reden daarvoor lag in de instabiliteit van zo'n kabinet, dat zich afhankelijk maakt van een partij als de PVV.

De poging is toch ondernomen en er is vier weken onderhandeld. Over de bereikte inhoudelijke consensus is weinig meer bekend dan dat rechts Nederland er zijn vingers bij af zal likken en dat denaturalisatie van criminelen met een dubbele nationaliteit er op een of andere manier onderdeel van uitmaakt. Ik moet zeggen dat de combinatie van de opgave om 18 mld. te bezuinigen en de constatering dat rechts Nederland er zijn vingers bij af zal likken voor ons bepaald niet geruststellend was. Ik vind het ook nogal wat voor een beoogd minister-president om een pakket dat ongetwijfeld bij heel veel mensen heel veel pijn gaat doen, aan te kondigen als een lekkernij voor een deel van Nederland, namelijk rechts Nederland. Dat voorspelt weinig goeds.

Het feit is dat de heer Wilders vrijdag de stekker uit de onderhandelingen trok en dat de informateur vervolgens, terecht, constateerde dat een spoedige totstandkoming van dit rechtse minderheidskabinet met gedoogconstructie niet mogelijk was. Het mag duidelijk zijn dat wij daar niet rouwig om waren. De focus was inmiddels wel verschoven van de PVV als instabiele factor naar het CDA, dat in een heftige interne discussie was beland. Ik wil mij daar niet in mengen. Ik wil echter ook niet verhelen dat ik onder de indruk was van de brief van de heer Klink, die ik heb gelezen als een oprecht en authentiek christendemocratisch appel aan zijn partijgenoten. Mij is opgevallen dat het debat daarna vooral ging over de vraag of de brief wel geschreven had mogen worden. Ook de informateur heeft daarover een duit in het zakje gedaan. Ik vraag hem waarom hij dat wel deed tijdens zijn persconferentie en waarom hij er niet over heeft geschreven in zijn eindverslag, terwijl het toch een van de factoren was die bij het niet slagen van deze poging een rol hebben gespeeld.

Minstens zo belangrijk is natuurlijk de inhoud van die brief, met name waar het gaat over hetgeen er aan de formatietafel zoal werd besproken, in het bijzonder ten aanzien van de opstelling van de heer Wilders rond de presentatie van het akkoord zelf. Ook ik heb er niet bij gezeten, maar voor mij was de cruciale zin in de brief van de heer Klink: "De dieptelaag van de motieven doet ertoe in de politiek." Nog afgezien van het feit dat deze zin mij uit het hart is gegrepen, biedt hij ons ook inzicht in waar de weeffout van deze gedoogconstructie zit. De intenties van de heer Wilders en de PVV ten aanzien van deze constructie zijn zo compleet anders dan die van de twee echte regeringspartijen -- een totaal eigen verhaal, rode hoofden, de andere kant op kijken -- dat dit tot een voortdurend gevecht over de motivering van het kabinetsbeleid zou hebben geleid. Ik stel me schaduwpremier Wilders voor die iedere vrijdagmiddag aansluitend op de persconferentie van premier Rutte een eigen persconferentie geeft om duidelijk te maken wat het echte motief voor de genomen besluiten is, wat vervolgens weer wordt ontkend door de bewindslieden en de fracties van de VVD en het CDA.

Voorzitter, mij dunkt, over belangstelling voor het vragenuurtje zult u zich geen zorgen hoeven te maken.

Een heilloze weg, een minderheidskabinet in voortdurende gijzeling, met gegarandeerde instabiliteit! En dat in een tijd waarin een krachtig regeringsbeleid vereist is om de financieel-economische uitdagingen het hoofd te bieden en om vertrouwenwekkend op te treden in een samenleving die snakt naar samenbindend en richtingwijzend leiderschap! Ik vraag de oud-informateur wat deze constateringen betekenden voor zijn opdracht. Uit het eindverslag kan ik daarover helemaal niets opmaken, terwijl zijn opdracht uitgaat van een stabiel kabinet en vruchtbare samenwerking. Ik vraag hem naar zijn observaties op dit punt.

Ik zei het al: heilloos, gijzeling en instabiel. Het is allemaal vaak gezegd, maar vandaag wordt dat nog eens overvloedig geïllustreerd. Vrijdag trekt de heer Wilders de stekker uit de formatie, omdat hij het CDA niet meer vertrouwt, maandag adviseert hij de Koningin om een nieuwe fase in te gaan en vandaag, dinsdag, terwijl nota bene de consultaties nog lopen, heeft hij zich bedacht en wil hij toch de draad weer oppakken. Na het vertrek van de heer Klink mag het CDA bij de gratie weer meedoen. Ongehoord! Wat een wispelturigheid! Het is echter ook opnieuw een bewijs dat er in deze constructie maar één is die de dienst uitmaakt.

Het is nog erger. In plaats van dat de heren Rutte en Verhagen tegen de heer Wilders hetzelfde zeggen als zij eerder tegen bij voorbeeld de heer Cohen zeiden (ja, u bent nu echt te laat), weten zij allebei niet hoe snel zij moeten roepen dat zij dit ook wel willen. Dat roept wel vragen op, bijvoorbeeld de volgende vraag. Die stel ik met name aan het adres van de heer Rutte. Bij interruptie heb ik die vraag overigens al aan hem gesteld. Is zijn advies aan de Majesteit helemaal achterhaald, heeft hij dat al ingetrokken en heeft hij dat de Majesteit al laten weten?

Een vraag van een heel andere orde is de volgende. Heeft de heer Wilders de verzekering gekregen dat beide CDA-fractieleden die dezelfde bezwaren hebben als de heer Klink, niet meer voor problemen zullen zorgen? Zo nee, wat is voor hem aanleiding om er nu wel weer vertrouwen in te hebben?

De heer Rutte heeft met zijn mededeling dat zijn advies van de baan is aan het staatshoofd in ieder geval voldoende argumenten gegeven om zijn advies en het gelijkluidende advies van CDA, PVV en SGP als niet meer relevant terzijde te schuiven. Laat ik glashelder zijn, wat de fractie van de ChristenUnie betreft, zijn de volgende twee coalities definitief van de baan: Paars-plus en rechts. Wie denkt dat de burgers van dit land het nog kunnen volgen, als politieke leiders na drie maanden van onderhandelen en gesprekken gewoon terugkeren naar varianten die zij eerder hebben afgeschoten, maakt een ernstige vergissing.

Ik heb al tegen de heer Rutte gezegd hoe ik denk over de exercitie van vandaag. Afgelopen vrijdag presenteerde hij zich in mijn ogen prematuur als de nieuwe informateur die met een open blik een conceptregeerakkoord zou gaan schrijven. Dat heeft hij gisteren namens zijn fractie vastgelegd in zijn advies aan de Koningin. Door nu schielijk op zijn schreden terug te keren en zijn blik weer te verengen tot alleen PVV en CDA en de indruk te wekken dat wij zonder problemen kunnen overgaan tot de orde van vrijdag, zet hij zijn eigen geloofwaardigheid, nodig om een leidende rol in het formatieproces te vervullen, op het spel. In dit licht wachten wij met meer dan gewone belangstelling de vervolgstap van Hare Majesteit af.

Tot slot maak ik nog enkele korte opmerkingen. Ik weiger om voor drie CDA-Kamerleden het woord "dissidenten" te gebruiken; dat gebruiken wij in mij fractie ook niet als wij een verschil van mening hebben, laat staan als het om gewetenszaken gaat. Wat de eis van de heer Wilders betreft aan drie CDA-Kamerleden om zich op voorhand te binden aan uitspraken van een congres, mag het oordeel van mijn fractie duidelijk zijn: die eis kan en mag niet gesteld worden.

Helemaal tot slot heb ik nog een korte vraag aan de informateur: is er onder zijn verantwoordelijkheid of in zijn aanwezigheid sprake geweest of heeft hij weet van gesprekken met andere fracties dan die van de VVD, de PVV en het CDA? Zo ja, hoe ziet hij dat in relatie tot zijn opdracht?