De heer Veling (ChristenUnie): ‘Nederland’ is nooit een levend politiek idee geweest, schrijft de historicus Piet de Rooy in zijn recente boek over Nederland sinds 1813. Ook in de laatste periode van 1973 tot 2002, die hij typeert als die van de ‘ideologische onderkoeling’, was dat niet het geval. Nederland was nooit een ”land van verbitterde twisten, maar van aanhoudende rivaliteiten. De nationale eenheid bleef daarbij bijna achteloos behouden.” In de aanloop naar de verkiezingen van 2002 is deze politieke cultuur op een heftige manier uitgedaagd. Van twee kanten. De multi-etnische en multireligieuze samenleving eiste aandacht. En er werd gevraagd naar de identiteit van de Nederlandse samenleving, al was het maar om van immigranten te kunnen eisen zich aan die identiteit aan te passen. Naar het oordeel van de ChristenUnie-fractie is met deze uitdaging een centrale opdracht geformuleerd waarvoor Nederland en ook de Nederlandse regering voor staan. Zullen we in staat zijn de traditie van relatief gemakkelijk te hanteren rivaliteiten voort te zetten, ook in een samenleving met belangrijke allochtone minderheden? En wat betekent dit voor de waarden die in Nederland zo belangrijk zijn? Hoe gaan we om met morele en religieuze verschillen? We moeten er niet op rekenen dat de nationale eenheid weer vanzelfsprekend ‘achteloos’ behouden zal worden.

Het kabinet dat gevormd zou gaan worden na de buitengewone verkiezingen in mei 2002 zou wel een buitengewoon kabinet worden, zo dachten velen. Er werd geroepen dat de oude tijden nooit meer terug zouden komen. Er werd gesproken over een ‘nieuwe politiek’. Misschien is het wel het verrassendste van de nieuwe combinatie dat deze in veel opzichten zo gewoon is. Er is volgens de traditie onderhandeld over een regeerakkoord. De partijen gaven en namen. Er werden afspraken vastgelegd, toch wel even meer dan het door Balkenende beloofde A-viertje. Er is een centrumrechts kabinet in de maak. Meer liberaal dan christelijk. Zonder een duidelijk normatief vertrekpunt, maar wel wars van gedogen. Ruimte gevend aan de samenleving en aan de burgers, maar ook harder jegens zwakkeren in de samenleving. Met oog voor bepaalde traditionele waarden, maar zonder veel ambitie bij voorbeeld ten aanzien van het milieu.

De fractie van de ChristenUnie zijn – alles bij elkaar genomen – teleurgesteld over het akkoord van CDA, LPF en VVD. Wij zien elementen die positief zijn of die misschien positief kunnen uitpakken. Er zijn tendensen in het akkoord aan te wijzen waarover wij ronduit zorg hebben. En wat de principiële uitgangspunten betreft, is het akkoord zeer vlak.

Laat ik positief beginnen.
De door het kabinet in wording geagendeerde thema’s zijn belangrijk. De verbetering van de veiligheid is terecht als top-prioriteit aangewezen. Scherpe maatregelen zijn nodig. En terecht wordt gesteld dat ook de samenleving zelf haar verantwoordelijkheid moet nemen.
Wij waarderen dat in het akkoord herhaaldelijk wordt onderstreept dat de samenleving meer moet zijn dan een markt. Mensen dragen verantwoordelijkheid voor elkaar. Daarom verdienen gezinnen, scholen en alle mogelijke andere maatschappelijke instituties (waaronder geloofsgemeenschappen) ruimte en ondersteuning. De overheid moet actief zoeken naar mogelijkheden om de samenleving te mobiliseren. Geen regelzucht, maar aansluiting bij de kracht van de samenleving. Heel goed!

Typerend
Het nieuwe kabinet zal – zo wordt gezegd – doelstellingen realiseren “door aan te sluiten bij maatschappelijke belangen en ontwikkelingen, niet door daar tegenin te gaan”. Ik vind deze woorden typerend voor de strekking van het hele strategische akkoord. Is de taak van de overheid alleen volgend of ook leidend?

De woorden die ik citeerde staan in de paragraaf over het milieu. En inderdaad volgt het akkoord de maatschappelijke tendensen van meer auto’s, meer energieverbruik, meer vliegreizen, enzovoort. Het akkoord spreekt wel over duurzaamheid, maar maakt dat niet concreet. Dat valt me tegen van een kabinet met een premier die met zijn partij ‘rentmeesterschap’ als principe zegt te koesteren. Ruimte voor de samenleving. Zeker, maar niet zonder norm.

Kleur bekennen
De overheid heeft een eigen verantwoordelijkheid, waarvan wij de ernst onderstrepen door te zeggen dat die door God gegeven is. Een kabinet moet daarom naar ons oordeel kleur bekennen. Het akkoord had daarom duidelijk moeten maken vanuit welke morele visie het nieuwe kabinet wil gaan werken. Dat gebeurt niet. Waarom niet?

Ik moet zeggen dat ik op dit punt zekere verwachtingen had. Met name van het CDA dat een duidelijker ideologische lijn wilde volgen, hoewel voor het CDA de draagkracht van de samenleving altijd een beslissende factor is geweest bij het bepalen van haar beleid. Maar ook – aarzelend – verwachtingen van de LPF. Wat dit punt betreft, heb ik een vraag voor de LPF. Ik wil aan de heer Herben vragen om duidelijk te maken welke koers de LPF-fractie kiest. Pim Fortuyn koos in zijn strijdschrift over ‘de puinhopen van Paars’ in cultureel opzicht voor een uitgesproken Paarse lijn. Het najagen van geluk zou de levensroeping zijn voor ieder individueel mens. Paars had niet veel goed gedaan, maar de ethische doorbraken (het legaliseren van prostitutie en van euthanasie bij voorbeeld) noemde hij parels. Maar in zijn eerdere boek over ‘de verweesde samenleving’ sprak Fortuyn met veel klem over de ‘wet’ die een samenleving niet kan missen. Ik hoop dat de heer Herben duidelijkheid kan verschaffen over de principiële koers van zijn fractie.

Terughoudend in het stellen van normen
Hoe het ook zij, het akkoord maakt duidelijk dat het nieuwe kabinet erg terughoudend zal zijn in het stellen van normen. Dat blijkt ook waar in het akkoord volgens de ChristenUnie positieve voornemens worden geformuleerd. Bij voorbeeld wordt wel gezegd dat de beruchte Nederlandse gedoogcultuur moet worden doorbroken. Dat is positief. Maar de ‘coffeeshops’ mogen gewoon blijven. Een belangrijke passage in het akkoord is naar onze opvatting die over medisch-ethische thema’s. Terecht wordt de vraag gesteld naar ethische grenzen. De coalitie zegt dat de manier waarop wij omgaan met vragen van leven en dood “op den duur bepalend zijn voor de cultuur, voor waarden en normen in de samenleving”. Daarom kan er reden zijn voor wettelijke regelingen “die het individueel en professioneel handelen kunnen beperken”. Dat is een weliswaar heel voorzichtige, maar toch veelbelovende uitspraak. Positief is dat vervolgens wordt aangekondigd dat de praktijk van de abortus provocatus wordt geëvalueerd. Dat is goed nieuws na al die jaren dat Paars zo’n onderzoek helemaal niet nodig vond. Maar ik stel daarbij vast dat het regeerakkoord sterk procedureel van aard is. Zoals ook het CDA-verkiezingsprogramma trouwens. Niet een gemotiveerde norm vormt de toetssteen bij de evaluatie, maar de wet die destijds de doorbraak heeft veroorzaakt. Dat is volgens de ChristenUnie-fractie onvoldoende.
Ik kan me niet voorstellen dat die gedachte niet ook in de kring van de nieuwe coalitie leeft. Ik zou een reactie vanuit de coalitiefracties willen vragen. Ik vraag het expliciet aan de heer Balkenende: wat zegt het akkoord op dit punt? In ieder geval zullen wij het kabinet daarop in de toekomst zeker aanspreken. Het zou goed zijn heel duidelijk vast te leggen dat instrumentalisering van menselijk leven onaanvaardbaar is, in alle fasen van z’n ontwikkeling en in alle omstandigheden. Dat het recht op leven een grondrecht is. Wij zullen graag mee zoeken naar mogelijkheden voor een sterkere juridische verankering van dit principe.

Grenzen
De overheid moet haar grenzen kennen. Zeker. Maar de samenleving loopt gevaar als de overheid de andere kant op kijkt als zaken fout gaan. Ik moet hieraan ook denken als ik de voornemens lees om de bureaucratie te hervormen. Als het lukt om een cultuur van verantwoordelijkheden zo laag mogelijk in de ambtelijke organisatie en zo dicht mogelijk bij de burgers, dan is dat pure winst. Maar een voornemen om veel ambtenaren te ontslaan is wel een heel simpel voornemen, dat alleen maar verantwoord is als daarvoor een goed doordachte bestuurlijke filosofie wordt ontwikkeld. Ambtelijke taken hangen immers nauw samen met maatschappelijke doelen en ook met publieke verantwoording. Misschien kan de informateur zijn verslag op dit punt toelichten. Zijn er in de gesprekken met de drie onderhandelingspartners aanzetten gegeven voor een nieuwe benadering van het behartigen van publieke belangen?

Verscheidenheid en integratie
Ik zei aan het begin van mijn bijdrage dat Nederland – zoals alle westerse landen – staat voor de opdracht om een oplossing te vinden voor het vraagstuk van verscheidenheid en integratie. Terecht wordt aan dit thema veel aandacht besteed. Wij kunnen het strategisch akkoord volgen in verschillende aangekondigde maatregelen die de voorwaarden moeten scheppen voor het samen leven en samen werken van allen die in Nederland wonen. Het is goed eisen te stellen aan elkaar.

Maar er moet gelijktijdig meer gebeuren. De overheid en de samenleving moeten barmhartigheid als leidende waarde in ere houden. Dat maakt een samenleving niet ‘soft’, maar sterk!

Wij maken ons zorgen over de toon die in het regeerakkoord wordt aangeslagen waar het gaat om vreemdelingen. Bedenkelijk is het om een speciale behandeling aan te kondigen voor “vreemdelingen die bijdragen aan de integratieproblematiek”. En een aantal aangekondigde concrete maatregelen zijn onverantwoord, bij voorbeeld de ontoegankelijke houding voor alle vluchtelingen die zich niet kunnen legitimeren en ook de verlaging van de leeftijd die geldt voor het recht op gezinshereniging.

En wat moeten we denken van de aankondiging dat de regering een notitie zal opstellen “over de vraag welke grenzen de Nederlandse wet stelt aan uitlatingen van godsdienstige aard”. Gaat het gemorrel aan de randen van de godsdienstvrijheid, waaraan we onder Paars gewend waren, nu door onder leiding van een kabinet onder leiding van het CDA gewoon door?

Normatief gezien ambitieuzer
Het nieuwe kabinet staat voor grote taken. De coalitie laat zien dat zij daar niet voor wegloopt. Dat is te waarderen. Maar de gekozen strategie schiet tekort. Het moet normatief gezien ambitieuzer! Ik wil de coalitie uitdagen om scherper te zijn. Want, zoals het akkoord zelf ook terecht zegt, Nederland is geen BV waarin het alles draait om geld verdienen en geld uitgeven. “Niet bij decreet en geld alleen”, wordt gezegd met een associatieve verwijzing naar het bijbelwoord “niet bij brood alleen”. Misschien is het niet algemeen bekend, maar deze geciteerde woorden hebben een beslissend vervolg. Jezus maakt daarin duidelijk dat voor het leven niet alleen brood nodig is, maar vooral ook dat wij gehoor geven aan de woorden van God. Ik wens de nieuwe coalitie de wijsheid toe die daarin gelegen is.