Dit artikel is verschenen in twee versies. De korte versie is gepubliceerd in het NRC Handelsblad. De lange versie bevat in aanvulling daarop o.a. het voorstel om een staatscommissie in te stellen om te komen tot een Handvest voor burgerplichten. Het langere artikel volgt direct onder het artikel zoals het is gepubliceerd in het NRC Handelsblad.

Bron: NRC Handelsblad

Volgende week houdt de Tweede Kamer een debat over normen en waarden. Het beste perspectief daarbij is dat van een dienstbare samenleving, menen André Rouvoet en Egbert Schuurman.

Op de drempel van het nieuwe jaar liet minister-president Balkenende weten dat hij optimistisch is over de huidige situatie in de Nederlandse samenleving. Weliswaar had de moord op Theo van Gogh een schok teweeg gebracht, maar inmiddels hebben we volgens hem weer vaste grond onder de voeten. Van een 'veenbrand' of 'crisis' zou geen sprake zijn.

De vraag is of dit niet een te rooskleurig beeld is. Natuurlijk, we moeten elkaar geen crisis aanpraten, maar er is wel het nodige loos in de samenleving. Wie zijn oor te luisteren legt, bespeurt onbehagen, onvrede en verwarring. Die focust zich op een aantal thema's: ongenoegen met verschillende aspecten van de multi-etnische samenleving, huiver voor de
islam en irritatie over de tekortschietende aanpak van criminaliteit en overlast. Het algemene gevoel van onveiligheid wordt ook gestimuleerd door de ervaring van velen in een samenleving van 'ieder voor zich' te leven.

Het besef dat 'iets' moet gebeuren groeit gelukkig. Het kabinet probeert de handschoen op te pakken, via een speerpuntenbeleid gericht op veiligheid, onderwijs en zorg, betere publieke dienstverlening en meer eigen
verantwoordelijkheden voor burgers en bedrijven. Daarnaast tracht het kabinet 'het gebinte van de samenleving' te versterken via het waarden-en-normendebat.

Het is wel de vraag of het kabinet met de nadruk op het nemen van eigen verantwoordelijkheden op terreinen als sociale zekerheid en zorg de spankracht van de samenleving niet overschat.

De vraag is ook hoe verder te gaan met het normen-en waardendebat. We mogen niet blijven steken in algemene verwijzingen naar de joods-christelijke en/of humanistische wortels van de Nederlandse samenleving of vrijblijvende verwijzingen naar 'goed burgerschap'. De politiek is gehouden tot concrete maatregelen te komen, om daarmee de samenleving te dienen. Maar tegenover een dienstbare overheid dient een dienstbare samenleving te staan.

Veel meer dan in het veel gebezigde begrip 'verantwoordelijkheid van de burger', dat in de praktijk gemakkelijk wordt vertaald in zelfredzaamheid, ligt in 'dienstbaarheid' besloten dat verantwoordelijkheid ook inhoudt het dragen van verantwoordelijkheid voor elkaar.

Sceptici zouden kunnen denken: burgerplichten, dienstbaarheid, is dat allemaal niet buiten de orde in een op individuele vrijheden en individuele rechten geënte samenleving? Driewerf neen. Zoals de Franse oud-president Giscard d'Estaing stelde tijdens een begin september in de Ridderzaal gehouden debat over Europese waarden: het begrip 'waarden' is niet hetzelfde als (mensen-)rechten. 'Waarden' omvat ook plichten en verantwoordelijkheden. Deze notie keert ook terug in de Universele verklaring van de rechten van de mens. Een ieder heeft plichten jegens de gemeenschap ,,zonder welke de vrije en volledige ontplooiing van zijn persoonlijkheid niet mogelijk is'', aldus de preambule. Het VN-verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten spreekt wat betreft de nakoming van de in het verdrag genoemde rechten en vrijheden niet alleen staten aan, maar ook de individuele mens, ,,uit hoofde van de plichten die hij heeft tegenover anderen en tegenover de gemeenschap waartoe hij behoort.''

In vergelijking daarmee is de Nederlandse Grondwet tamelijk armoedig. Als (burger)plichten worden slechts de dienstplicht en de belastingplicht expliciet genoemd. Het besef dat voor de verwerkelijking van burgerrechten en burgerlijke vrijheden in de samenleving ook inspanningen van de burger zelf nodig zijn, staat niet in de Grondwet zelf, maar slechts in daarop gestoelde 'gewone' wetten zoals de Algemene wet gelijke behandeling, waarin een uitwerking is gegeven aan de zogeheten horizontale werking van grondrechten. Maar zelfs in dergelijke wetten overheerst de 'recht op'-benadering en niet de 'plicht tot'-benadering. Het is tekenend dat zelfs diep gevoelde burger- of maatschappelijke plichten als de plicht van ouders om kinderen onderwijs te laten volgen, of de onderhoudsplicht van ouders jegens hun kinderen, geen grondwettelijke basis kennen maar verankerd zijn in 'gewone' wetten zoals de Leerplichtwet of het Burgerlijk Wetboek.

Het moge duidelijk zijn: de Nederlandse rechtsorde ontbeert een politieke vertaling van het waarden-en-normendebat in concrete plichten. Daarom is een 'Handvest van burgerplichten' meer dan gewenst. Bij de opstelling daarvan zou kunnen blijken dat veel van de maatschappelijke plichten de keerzijde zijn van de thans in de Grondwet genoemde burgerrechten en vrijheidsrechten.

Bijvoorbeeld: de keerzijde van de vrijheid van meningsuiting (artikel 7) zou de maatschappelijke plicht kunnen zijn om verantwoorde wijze gebruik te maken van dit vrijheidsrecht en dit recht niet te misbruiken door anderen te beledigen. De keerzijde van het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer (artikel 10) zou de maatschappelijke plicht kunnen zijn om zich in het maatschappelijk verkeer jegens een ieder respectvol te gedragen en niemand hinderlijk lastig te vallen. En de vrijheid van stichting en inrichting van eigen scholen (artikel 23) zou als keerzijde kunnen hebben de maatschappelijke plicht om bij te dragen aan gezonde verhoudingen en maatschappelijke doelen als integratie en participatie.

Ook sociale grondrechten kunnen worden gekoppeld aan een maatschappelijke plicht. Zo kan het recht op bestaanszekerheid (artikel 20) gepaard gaan met de plicht tot een verantwoord gebruik van collectieve voorzieningen. De zorg van de overheid voor het milieu (artikel 21) kan gekoppeld worden aan de maatschappelijke plicht om de publieke ruimte schoon en gezond te houden.

De politiek is gehouden tot adequaat en beslist optreden om de maatschappelijke onvrede en verwarring in onze samenleving weg te nemen. Dat vereist vertrouwenwekkend beleid en concrete maatregelen. Versterking van het besef dat burgerrechten met burgerplichten samengaan, kan daaraan een goede bijdrage leveren.

Mr. André Rouvoet en prof.dr.ir. Egbert Schuurman zijn respectievelijk fractievoorzitter van de ChristenUnie in de Tweede en Eerste Kamer. 

Hieronder volgt de lange versie van bovenstaand artikel