De heer Cramer (ChristenUnie): Voorzitter. Drie jaar geleden is een kabinet van CDA, Partij van de Arbeid en ChristenUnie van start gegaan met ambitieuze doelstellingen voor groei, duurzaamheid, respect en solidariteit, vol van vuur om samen met de samenleving te werken aan een beter Nederland, vanuit het besef dat je alleen maar resultaten kunt bereiken met behulp van burgers, bedrijven en instellingen.

We zijn nu ruim drie jaar verder. De eerste anderhalf jaar werden gekenmerkt door economische voorspoed, maar daarna volgde ruim anderhalf jaar van financiële en economische crisis. Met het crisispakket dat halverwege 2009 is vastgesteld en waaraan de fractie van de ChristenUnie zich in grote lijnen goed kon herkennen, moest Nederland door de financiële en economische crisis geloodst worden. Helaas is die ambitie door de kabinetscrisis eerder dit jaar voortijdig afgebroken. Dat betreuren wij zeer.

In de verantwoordingsbrief staat dat dit de finale verantwoording is over dit kabinet. Dat behoeft wat ons betreft nuancering. Het is namelijk geen eindstand, maar een tussenstand. We, CDA, Partij van de Arbeid en de ChristenUnie zijn voor een programma van vier jaar gegaan. Dat is abrupt tot stilstand gekomen. Hoe een eindstand per 2011 eruit had gezien, weet niemand. Maar toch moet de tussenstand bezien worden in het licht van de beoogde resultaten.

De verantwoording gaat over de kabinetsdoelstellingen tegen de achtergrond van de demissionaire status van het kabinet. Dan is 2009 een heel bijzonder jaar geworden, met een crisis van ongekende omvang en met meer aspecten dan enige crisis hiervoor, zo lijkt het. Voor burgers, bedrijven en overheid heeft de crisis tot gevolg gehad dat het jaar volstrekt anders is gelopen dan verwacht. De kale cijfers kennen we allang, maar ze blijven schokkend. De werkelijkheid achter al die cijfers voor mensen die werkloos zijn geworden, bedrijven die failliet zijn gegaan of huiseigenaren die de hypotheek niet meer kunnen aflossen, zijn nog veel ingrijpender.

Hoewel er stevig over gediscussieerd is, blijkt dit stimuleringspakket voor de economie effect te hebben gehad. De crisis is nog altijd fors en de gevolgen zijn niet gering, maar, aldus het CPB, er zouden 50.000 meer werklozen zijn geweest zonder dat pakket. De werkloosheid is toegenomen, maar veel minder dan verwacht en zeker veel minder dan in onze buurlanden. Dat heeft betekenis. De overheidsbestedingen hebben als vrijwel enige positieve aanjager op de economie de ergste dip voorkomen. Er is geïnvesteerd in scholing, onderwijs, gebouwen, energiebesparing en weg- en waterbouw. De winsten van bedrijven stijgen weer voorzichtig. Voor de investeringen door bedrijven gaan de seinen geleidelijk aan weer op groen.

Ik heb enkele vragen aan het kabinet. Hier en daar is sprake van een beperkt gebruik van de maatregelen uit het crisispakket. Hoe kan dat? Komt dit door onbekendheid? Zou dit kunnen worden opgelost?

Ook vorig jaar is al aandacht gevraagd voor de uitgaven binnen het infrafonds. Ook nu is het geld niet allemaal uitgegeven, geld dat buitengewoon hard nodig is voor de stimulering. Hoe is het mogelijk dat daarvan nu weer een groot bedrag op de plank blijft?

Het doet de ChristenUnie goed dat de instelling van een minister voor Jeugd en Gezin zich heeft bewezen. Overal in het land worden Centra voor Jeugd en Gezin geopend. De problemen in de jeugdzorg konden worden aangepakt. Kinderen zonder criminele achtergrond komen niet meer in een jji. Het is jammer dat de door het kabinet gepresenteerde toekomstvisie "Perspectief voor jeugd en gezin" niet meer behandeld kon worden, maar tezamen met het rapport over de jeugdzorg van de Kamercommissie voor Jeugd en Gezin zijn het prima bouwstenen om het beleid verder vorm te geven.

De minder meevallende jeugdwerkloosheid is een van de punten die aandacht blijven vragen. Graag zou ik willen weten of de maatregelen daarvoor onvoldoende hebben gewerkt. Wachtlijsten zijn onder dit kabinet met meer inzet aangepakt dan ooit. De verbetertrajecten lijken rendement op te leveren, net als de intensiveringen van de preventieve jeugdzorg. De ingrediënten om het nog beter te doen, liggen er. En over preventie gesproken: partijen hebben nog de kans bij te dragen aan een betere Drank- en Horecawet. Elke jongere zonder een drankprobleem is een mogelijk jeugdzorgprobleem minder, zou ik zeggen.

Op het gebied van onderwijs liggen problemen als de aanpak van voortijdig schoolverlaten en minder uitval redelijk op schema. Investeringen in kwaliteit hebben ook vruchten afgeworpen. Wat ons betreft, zal het er nu vooral om gaan om het onderwijs zo veel mogelijk aan het onderwijs zelf te laten. Onderwijsdecentralisatie heeft als keerzijde gekregen een overmaat aan toezicht en verantwoording. Wij hopen dat met ons meer politieke partijen dat in gedachten zullen houden. Juist de scholen die ruimte en vertrouwen krijgen, ook en juist als het gaat om identiteit en inrichting, bieden de beste waarborg voor kwaliteit, omdat wordt uitgegaan van eigen inzet, eigen verantwoording en eigen verantwoordelijkheden. Ik zou ook hierop graag een reactie van het kabinet willen hebben. Als problemen zich voordoen, zoals bij de voor- en vroegschoolse educatie, waar veel aan is gedaan maar waar de resultaten nog moeten volgen, zullen we ons ervan moeten weerhouden om het zoveelste kwaliteitsplan op te leggen.

Vorig jaar is de crisisaanpak mede in het kader geplaatst van brede vraagstukken als milieu en schaarste. In antwoord op onder andere onze vragen in Tweede Kamer en Eerste Kamer zijn diverse brieven geschreven. De urgentie om krachten van overheid, wetenschap en bedrijfsleven te bundelen, is enorm. Bij de vorming van beleid moeten zowel economische als ecologische aspecten worden betrokken, om een antwoord te hebben op verdelingsvraagstukken en veiligheidsvraagstukken. Kortom, het gaat over het inzicht dat recht en gerechtigheid over grenzen heen zo hun gevolgen hebben. Wat de ChristenUnie betreft, kan het kabinet haar eigen suggestie om dit met een advies van de WRR uit te werken dan ook gewoon gaan uitwerken.

Duurzaamheid is helaas slachtoffer geworden van de kabinetsbreuk. De ambitieuze doelstellingen van Schoon en Zuinig staan op de koers voor de korte termijn, maar er is onzekerheid over het halen van de doelen op de lange termijn; ik denk aan 2020. Het aanvullende maatregelenpakket moet die haalbaarheid vergroten, maar zal wat de ChristenUnie betreft een meer verplichtend karakter moeten hebben. De huidige convenanten zijn dan te vrijblijvend. Ook op dit punt geldt: op de ChristenUnie zult u kunnen rekenen, ook in de toekomst.

De wijken vormen een van de aandachtspunten uit de focus die vorige jaar is geformuleerd. Er is veel bereikt, maar we zijn nog lang niet klaar. Er staan flink wat seinen in het rood. Een belangrijk knelpunt is de versnippering van beleid. Gemeenten, politie, justitie en ministeries moeten veel beter samenwerken. Maatregelen moeten veel meer onder één noemer worden gebracht. Als we nu eens alle gedragsmaatregelen inderdaad onder één noemer, één uitvoeringsstructuur en één toezichtkader hadden gebracht, zoals het regeerakkoord dat voorzag, waren we hiermee een stuk verder geweest. Graag krijg ik ook daarop een reactie van het kabinet.

Dan kom ik toch bij een moment van vooruitzien, want ook dat zullen we in het verantwoordingsdebat altijd moeten doen. Na anderhalf jaar crisis komen we nu geleidelijk aan in een andere fase. En hoe moet het dan verder? Hoe ziet het beleid eruit na een crisis? Daarover gaat dit debat in beginsel niet. Daarvoor zijn de verkiezingsprogramma's en de financiële onderbouwingen daarvan, die vandaag langskomen, veel belangrijker. Wel zeg ik heel in het kort: het verzachten van de crisis was belangrijk, maar nu het weer lijkt te kunnen, moeten we de tekorten zien terug te dringen. Dat is ook een afspraak uit het aanvullend beleidsakkoord. Wat de ChristenUnie betreft, zullen de overheidsfinanciën in de komende periode met 16 mld. worden teruggebracht op een bijna-nullijn. Op lange termijn is het van belang dat de overheidsfinanciën structureel houdbaar worden gemaakt. Het is goed mogelijk om zelfs met positieve effecten voor economie, werkgelegenheid, milieu en natuur een houdbaarheidspakket van zelfs 5,5% te realiseren. Vandaag is dat ook gebleken in de doorrekening van het CPB.

Ik kom tot een afsluiting. De verantwoording over 2009 is wat de ChristenUnie betreft dus geen eindstand, maar een voortijdig afgebroken tussenstand. Dat heeft de resultaten negatief beïnvloed in een tijd waarin aanpakken is vereist, maar er komen nieuwe kansen voor partijen die durven. Er zijn nieuwe kansen voor een solide, sociaal en duurzaam beleid. Ik wens het demissionaire kabinet Gods zegen toe in al het werk dat nog moet gebeuren totdat de nieuwe ploeg het stokje zal overnemen.