Natuurlijk kan niemand ontkennen dat de verzorgingsstaat onbetaalbaar is geworden, of in elk geval dreigt te worden. Een overdaad aan regelzucht en een toenemend beslag op collectieve arrangementen, waaronder met name de sociale zekerheid, maken ingrepen noodzakelijk. Het is op zichzelf dan ook niet verwonderlijk dat – zeker in een tijd van economische teruggang – het publieke debat gedomineerd wordt door de vraag naar deregulering en een efficiënter werkende overheid. Vanuit de overheid wordt steeds meer een beroep gedaan op de eigen verantwoordelijkheid van de burger en zijn maatschappelijke verbanden, terwijl de overheid over de hele breedte van de samenleving een terugtrekkende beweging maakt.

 

Mijn bezwaar richt zich niet tegen het accentueren van de eigen verantwoordelijkheid van burgers en maatschappelijke organisaties. Waar ik moeite mee heb is dat stilzwijgend afscheid lijkt te zijn genomen van de idee dat de nationale rechtsstaat een sociale rechtsstaat is. Kenmerkend voor die sociale rechtsstaat is dat de taak van de overheid niet beperkt is tot het waarborgen van bepaalde vrijheidsrechten van de burgers, maar ook ziet op het garanderen van bepaalde voorzieningen die de kwaliteit van het bestaan betreffen: de sociale grondrechten. In zowel het kabinetsstandpunt als het debat tot dusverre is vooral gesproken over de overheid die ‘te vet’ zou zijn en minder zou moeten doen. In commentaren is al terecht opgemerkt dat het kabinet niet verder komt dan “een algemeen pleidooi voor een sanering van bestuursregels en voor mooie termen als zelfregulering, zelfhandhaving en verinnerlijking van rechtsstatelijke beginselen”. Inderdaad valt op dat het kabinetsstandpunt bol staat van termen als ‘bezuinigingen’, ‘verlaging van de lastendruk’ en ‘kosteneffectiviteit’. De doordenking van het concept nationale rechtsstaat dreigt daarmee te verworden tot louter een efficiency-operatie. En dat kan toch niet de bedoeling zijn…

 

Opmerkelijk was dat noch in het WRR-rapport, noch in het kabinetsstandpunt de term ‘sociale rechtsstaat’ een rol speelde. Door met name minister Donner werd op mijn vragen terzake zeer afhoudend gereageerd. Dit is maar niet een accentverschil. Hoezeer ook erkend moet worden dat de verzorgingsstaat zoals wij die kennen teveel taken en verantwoordelijkheden aan zich heeft getrokken en aan een herijking toe is, onbetwistbaar is (althans: hoort te zijn) dat de in de Grondwet verankerde sociale grondrechten blijvend een positieve opdracht aan de overheid inhouden om te voorzien in de basisbehoeften van de burgers en zekere waarborgen te geven voor de ontplooiingsmogelijkheden van de burgers, teneinde zodoende sociale desintegratie tegen te gaan, óók (en misschien wel: juist) als er de noodzaak van bezuinigen is. Dat heeft alles te maken met het gegeven dat de overheid meer is dan een efficiënt opererende bureaucratie: zij is ook schild voor de zwakken!

 

Het is hier dat de benadering van het kabinet tekort schiet: de rechtsstaatsidee zelf – in de zin van een sociale rechtsstaat – stelt grenzen aan de mogelijkheden tot privatisering, zelfregulering en zelfhandhaving. De fixatie op de (economische) noodzaak tot ‘afslanking’ en deregulering leidt ertoe dat het kabinet te snel, te algemeen en nogal onkritisch spreekt over “het terugleggen van verantwoordelijkheden in de samenleving”. De weg van de verzorgingsstaat naar de nachtwakersstaat lijkt te zijn ingeslagen.

 

Wat ik mis is een werkelijke bezinning op wat de publieke taken zijn die aan de overheid zijn voorbehouden. Teveel wordt de doelmatigheidsvraag centraal gesteld: ‘wat is efficiënt en kosten-effectief’? In dit verband wordt vaak vooral gesproken in termen van de ‘kerntaken van de overheid’. Belangrijker is de vraag wat de eigenlijke taken van de overheid zijn, die niet aan anderen kunnen worden overgelaten. Dat is de rechtmatigheidsvraag, waarbij in plaats van kwantitatieve keuzes eerst en vooral kwalitatieve keuzes worden gevraagd. Laat ik als voorbeeld noemen het geweldsmonopolie van de overheid, ‘de zwaardmacht’: het is toch glashelder dat dit niet kan worden uitbesteed aan particuliere organisaties, ook als dat goedkoper zou zijn?

 

Het kabinet kiest, gesteund door de coalitiepartijen, voor een functionele, om niet te zeggen een pragmatische benadering, waarbij de overheid een soort EHBO-functie vervult: als de samenleving het zelf niet aan kan, is er altijd nog de staat om rechtsstatelijke pleisters te plakken. Deze benadering is te mager en niet zonder risico’s, aangezien hiermee ook wezenlijke elementen van de sociale rechtsstaat gemakkelijk op de tocht kunnen komen te staan. Tekenend is dat het kabinet weliswaar schrijft dat de rechtsstaat meer inhoudt dan de klassiek-liberale variant, maar daar geen eigen invulling aangeeft en – zoals gezegd – het begrip ‘sociale rechtsstaat’ lijkt te hebben afgezworen.

 

Met erkenning van de noodzaak om de rechtsstaatidee regelmatig te herijken en zodoende levend te houden, moeten we er mijns inziens tegen waken dat we onder druk van de economische omstandigheden wezenlijke elementen en verworvenheden van de sociale rechtsstaat prijsgeven. De schade die daarmee in de samenleving wordt aangericht zal zich niet eenvoudig laten herstellen.